Piše: Prof. dr. Dževad Jahić
Naziv bosanski jezik historijski je naslijeđen i potiče iz starine kulturnoga bića Bosne. Teško je utvrditi kada se prvi put pojavljuje, mada se u literaturi javljaju pokušaji da se to datira (možda je moguće znati kada se prvi put u pisanoj formi spominje taj naziv, u kojem dokumentu; nije nam poznato da se u literaturi operira tim podatkom).
Za nas je ovom prilikom interesantnije kada se taj naziv mogao početi upotrebljavati, tj. kada su mogli za to sazreti lingvističko-historijski uslovi. On se, prema našem mišljenju, upotrebljavao već negdje od XII vijeka. Naziv bosanski jezik vjerovatno se počeo upotrebljavati u bogomilskom etnosu, jer su u Bosni tek tada sazreli uslovi da se jezik nazove svojim regionalnim imenom. Tako nešto se moglo događati jer se tu pojavio etnos religijski suprotstavljen zapadnom i istočnom etnosu.
Naša je hipoteza da naziv bosanski jezik datira iz vremena kad se na bosanskohercegovačkom tlu širi bogomilsko učenje i kad u vezi s tim prevladava svijest tog slavenskog etnosa o svojoj individualnosti i “historijskoj usamljenosti”. Bogomili su sebe nazivali “Bošnjanima” (“dobrim Bošnjanima”), a u vezi s tim vrlo je mogućno da su i svoj jezik u nazivu povezivali sa tom geografskom odrednicom. Skupa sa procesom iščezavanja bogomila ide i gubljenje naziva za njihov jezik, a on će se ponegdje sačuvati, kako su se (u raznim formama) još čuvali bogomilski tragovi.
Prelaskom na islam, bogomilsko stanovništvo jedno vrijeme je (u susretu sa nehrišćanskom orijentalnom kulturom) moglo i zaturiti trag nazivu tog jezika. Za sve to vrijeme bosanskim se mogao imenovati i jezik pravoslavnog i jezik katoličkog življa u Bosni i Hercegovini, mada vjerovatno sa nešto drukčijim značenjem. Kako se vremenom širila i učvršćivala islamska kultura, tako se domaći jezik nalazio u specifičnom položaju. Gubio je kulturni prestiž, mada se nije prestajao upotrebljavati ni u pisanoj formi.
Negdje od XVII vijeka dolazi do raširenije upotrebe naziva bosanski jezik, začetog još u bogomilsko vrijeme. Taj naziv se i dalje upotrebljava prilično neprecizno i konfesiono neodređeno. Vremenom on ipak postaje precizniji, jer se odnosi između slavenske i orijentalne komponente u Bosni manifestiraju potrebom za većim preciziranjem u odrednici jezika, ne samo u regionalnom već i u etničko-vjerskom smislu. Naziv bosanski, međutim, sve više se upotrebljava u bosansko-muslimanskoj sredini, čime dobija značenje na koje se kod nas u literaturi nije obraćala dovoljna pažnja. U orijentalnome jezičkom okruženju bosanski jezik sve više dobija svoje osnovno značenje: njime se prije svega ističe da on nije orijentalni već je maternji, dakle – bosanski.
Ta odrednica bosanski i dalje je bivala neprecizna, lingvistički neobrazložena; bilo je najvažnije da se njome naglasi bosanska, tj. slavenska pripadnost. Tu se i kriju najdublji korijeni naziva bosanski jezik. Njime se nije iskazivao odnos prema zapadnoj ili istočnoj južnoslavenskoj teritoriji već odnos prema neslavenskom okruženju. U tome i jeste suština porijekla i značenja naziva bosanski jezik, što se kod nas nedovoljno shvata. Tim se nazivom isticalo porijeklo, svoj jezik i prošlost. U XIX vijeku taj naziv opet nestaje; on podsjeća na historijsku ponornicu. Tek krajem XIX vijeka, u sklopu Kallayeve politike bosanske nacije, ponovo se aktuelizira, da bi nakon neuspjeha te politike snova iščeznuo.
Potom nastupa onaj “najsušniji” period, kraj XIX i prva polovina XX vijeka, kad sasma nestaje iz upotrebe.
I tako dolazimo do ovog vremena, do devedesetih godina XX vijeka. Naziv bosanski jezik ponovo se javlja i rehabilitira. Tako se kroz historiju događalo sa jednom jezičkom odrednicom-ponornicom, koja ima svoju unutarnju, organsku vitalnost i uspijeva vazda da preživi sva svoja zatočenja, “političke lagere” i “Sibire”. Apsurdna je, dakle, tvrdnja da je naziv bosanski jezik “politički naziv”, vještački isforsiran, neutemeljen.
Najbolji dokaz te apsurdnosti je vitalnost samog naziva i njegova sposobnost da opstane. To što je i njemu (kao svakom drugom nazivu jezika) nužna politička podrška, ne govori u opće o njegovoj ispolitiziranosti i vještačkom porijeklu. Svaki naziv jezika ispolitizirana je pojava, jer on je političko, a ne naučno pitanje. Ali ako je naziv zaista samo politička tvorevina, on ne može opstati, jer nema unutarnje, značenjske vitalnosti da preživi. Svako vještačko nastajanje historija odbacuje.
Ostaje samo ono što je organski stvoreno, organski u smislu historijske zakonitosti nastanka i razvoja. A naziv bosanski jezik upravo je takva pojava.
