Mustafa Kemal Ataturk je bio turski vojskovođa, osnivač i prvi predsjednik Republike Turske. Rođen je 19. maja 1881. u Solunu, a umro je 10. novembra 1938. godine u Istanbulu.
Na ruševinama oslabljenog Otomanskog carstva uspio je da nepopularnim, ali dosljednim reformama izgradi modernu i moćnu državu. Uveo je besplatno školovanje, otvorio hiljade škola širom zemlje, ukinuo diskriminaciju žena i funkciju sultana. Iako je Turska u vrijeme vladavine Kemala Ataturka formalno bila demokratska država, njegova čvrsta ruka nije davala mnogo slobode političkim oponentima.
Ime Kemal dobio je u mladosti. Pojedini historičari tvrde da mu je drugo ime dao profesor matematike zbog njegovog značenja – “savršeni” ili “zreli”. Drugi pak tvrde da je Mustafa svom imenu dodao Kemal po uzoru na velikog pjesnika Namika Kemala. Nadimak Ataturk došao je nešto kasnije.
Mustafa je rođen 1881. godine u Solunu u radničkoj porodici. Majka mu je bila domaćica, a otac je napustio posao u policiji, te se bavio trgovinom drvima. Majka je željela da se Mustafa školuje u medresi, muslimanskoj školi, a otac da završi privatnu školu te da, poput njega, postane trgovac. On je, pak, želio nešto treće te je bez znanja roditelja položio prijemni ispit i upisao se u vojnu školu u Solunu. U martu 1899. je upisao Vojnu akademiju u Pangalti, predgrađu Konstantinopolja (današnji Istanbul). Diplomirao je 1905. godine.
Brzo po završetku škole uhapšen je zbog anahističkih ideja. Nakon nekoliko mjeseci pušten je iz zatvora na nagovor Riza Paše (Riza Pasha), bivšeg direktora škole koju je pohađao. Po izlasku iz zatvora pridružio se Petoj armiji, stacioniranoj u Damasku. Pet godina je proveo u Siriji i Palestini prije nego što se vratio u Solun.
Vojni uspjesi
Borio se u italijansko-turskom ratu tokom 1911. i 1912. godine, te Balkanskim ratovima od 1912. do 1913. godine. U Prvom svjetskom ratu Otomansko carstvo se pridružilo Njemačkoj i Austro-Ugarskoj u borbi protiv Antante. Do tada je Carstvo izgubilo skoro čitavu svoju teritoriju u Evropi i Africi, a 1908. revolucijom su ukinute autokratske moći sultana i uspostavljeno doba parlamentarne vlade. Mustafa Kemal se istakao 1915. u bici kod Galipolja, u kojoj je spriječeno da britanske i francuske trupe preuzmu Istanbul. Ubrzo je čin pukovnika zamijenio činom generala. Poslije galipoljskog prelazi na druga ratišta, u istočnoj Turskoj, Siriji i Palestini.
Novoizabrani sultan Mehmed VI ga je 1918. imenovao komandantom Sedme armije u Palestini i Siriji. Britanci su skoro potpuno uništili Sedmu armiju u bici kod Megida, ali je Mustafa uspio da formira snažnu odbrambenu liniju i sačuva Halep.
Škotski historičar Lord Kinross kaže da je Mustafa Kemal jedini turski general koji nikad nije doživio poraz. U novembru 1918. vraća se u okupirani Konstantinopolj. Saveznici nakon toga preuzimaju Izmir, drugi najveći grad nekadašnjeg Otomanskog carstva. Predaju ga u nadležnost Grcima. To je bio okidač za stvaranje Turskog nacionalnog pokreta, a kasnije i početak Turskog rata za nezavisnost.
Mustafa Kemal je organizirao pokret za nezavisnost sa sjedištem u Ankari. Cilj je bio da se zaustavi okupacija teritorija na kojima se govori turski jezik, te da se stopira cijepanje tih teritorija. Istanbul je imao drugi plan, te je sultanova vlada osudila Mustafu na smrt u odsustvu. Ipak, to nije spriječilo narod da podrži novog vođu te su njegove trupe uz pomoć ruskog oružja porazile Jermene na istoku i prisilile Francuze i Italijane da se povuku s juga.
Sljedeći problem bili su Grci koji su skoro umarširali u Ankaru. Ipak, Turci su 1921. na čelu s Mustafom Kemalom zaustavili njihov daljnji napredak, a godinu dana kasnije krenuli u ofanzivu koja je natjerala Grke da se povuku do Sakarije na Sredozemnom moru.
Njegov sljedeći cilj bio je Istanbul koji su zauzele britanske i druge savezničke snage. Umjesto da se bore, Britanci su se složili da su mirovni pregovori bolja opcija, pa su prijedloge poslali sultanovoj vladi u Istanbulu i vladi Mustafe Kemala u Ankari. Međutim, prije početka mirovne konferencije, Velika narodna skupština u Ankari donijela je rezoluciju u kojoj se navodi da je vladavina sultana zvanično završena. Uplašen za svoj život, posljednji osmanski sultan bježi iz svoje palače, te zaštitu traži u Britanskoj ambasadi. U julu 1923. potpisan je novi mirovni sporazum kojim je priznata nezavisna turska država. U oktobru Velika narodna skupština proglašava Republiku Tursku, a Kemala Mustafu njenim prvim predsjednikom. 24. juli se i danas u Turskoj slavi kao Dan Republike.
Stvaranje Republike
Ubrzo nakon proglašenja Republike počela je modernizacija zemlje.
Još jedna od veoma bitnih promjena u tom periodu ticala se uvođenja prezimena, odnosno obaveznih porodičnih imena. Skupština je Mustafi Kemalu dala prezime Ataturk, što znači “otac Turaka”.
Jedan od mudrih poteza povukao je na planu homogenizacije društva i to formiranjem dogovora s Grcima. Naime, Grčka je pristala da pošalje 380.000 muslimana Turskoj u zamjenu za više od million grčkih pravoslavaca. Taj dogovor, kao i iseljavanje Jermena iz Turske doveli su do toga da muslimani čine većinu stanovništva Ataturkove nove države.
Mustafa Kemal je izvršio korjenite političke, socijalne i ekonomske reforme. Vjerovao je da se na temelju suvereniteta može izgraditi moćna država. Želio je da se riješi Otomanskog nasleđa, pa je umjesto Istanbula, prijestolnica postala Ankara. Politička reforma se ogledala u viziji predstavničke demokratije i parlamentarne suverenosti, gdje Narodna skupština ima najveću moć.
U to vrijeme svijet se suočavao s pojavom dvije ideologije – komunizma i fašizma. Vidjevši šta su ove ideologije napravile društvima u kojima su prevladale, Mustafa Kemal je odlučio da odbaci obje doktrine. Naprotiv, spriječio je širenje totalitarizma, što se moglo tumačiti na dva načina – to je uradio da bi ušutkao protivnike i time eliminirao konkurenciju ili da bi spriječio eventualne nemire koji bi mogli da ugroze stabilnost još uvijek mlade države.
Politika
U augustu 1930. godine Ali Fethi Okyar osniva Liberalnu Republikansku partiju, koja nastaje na Ataturkovoj ideji da u modernoj Turskoj stvori višepartijski sistem. Jedini njegov uvjet bio je da stranka počiva na platformi sekularne države. Liberali su doživjeli uspjeh širom zemlje, čak i bez pravog programa i političke ideje. Partija je postala glavni protivnik Ataturkovih reformi, a najviše su mu zamjerali to što je religiju potpuno odvojio od države.
Par mjeseci kasnije izbili su neredi u Memenu. Okyar ukida partiju koju je sam osnovao. Višepartijski sistem u Turskoj uspostavljen je tek između 1945. i 1950. godine.
Iako nije imao opoziciju, Ataturk je u svojim govorima često isticao važnost demokratije i civilnog društva.
Međunarodna politika
Na međunarodnom planu, Mustafa Kemal politiku je vodio po jednom motu „mir kod kuće, mir u svijetu“. Posebno dobre odnose gajio je sa Sovjetskim Savezom, pa je u martu 1921. godine potpisan Sporazum o bratstvu i prijateljstvu sa Sovjetskom Rusijom. Prijateljstvo je ipak bilo uvjetovano borbom protiv istih neprijatelja – Britanaca i Zapada. Godine 1925. potpisao je Pakt o nenapadanju sa Sovjetskim Savezom. Godine 1935. Sporazum je potpisan na još deset godina.
Uprkos žestokim borbama u prošlosti, Ataturk je uspio da pomiri Grke i Turke, pa 30. aprila 1930. godine Grčka objavljuje da se odriče ciljeva na turskoj teritoriji. Već u oktobru grčki lider Elefterios Venizelos ( Ελευθέριος Βενιζέλος) i Mustafa Kemal Ataturk potpisali su Sporazum o prijateljstvu. Venizelos je čak podržao Ataturkovu kandidaturu za osvajanje Nobelove nagrade.
Sve do ranih 30-ih godina Turska je vodila savremenu neutralnu spoljnu politiku sa Zapadom, sklapajući sporazume o prijateljstvu i neutralnosti. Bilateralni sporazumi bili su usaglašeni s Ataturkovim pogledima na svijet. Od kraja 1925. Turska je potpisala 15 sporazuma sa zapadnim zemljama.
Jedan od najvećih problema turske diplomatije bio je strah od Italije. Benito Musolini je objavio svoju namjeru da Italiji pripoji cijeli Mediteran. Zato je savez s drugim balkanskim zemljama za Mustafu Kemala bilo najbolje rešenje. Turska, Grčka, Rumunija i Jugoslavija potpisale su 18. maja 1935. Balkanski pakt koji je trajao do 1940. godine.
Ekonomski razvoj
U vrijeme vladavine Kemala Ataturka Turska ekonomija doživjela je preporod. Kako bi podstakao razvoj industrije otvarao je nove i modernizirao postojeće fabrike u oblasti poljoprivrede, mašinske i tekstilne industrije. Preuzeo je fabrike za proizvodnju cigareta od francuskih firmi. Godine 1924. osnovao je Tursku banku, a 1927. Tursku državnu željeznicu. U jeku Velike depresije (1929-1931) osnovao je Centralnu banku Republike Turske.
Osim tekstilne i prehrambene industrije, Ataturk je ulagao u auto i avio industriju. Želio je da Turska postane vodeća sila u autoindustriji u regionu.
Do 1935. godine stvoreno je industrijsko društvo zasnovano na zapadnoevropskom modelu, a Turska je imala realtivno stabilnu ekonomiju.
Privatni život
Ljubavni život Mustafe Kemala Ataturka vezuje se za četiri žene: Elenu Karinet ( Ελένη Καριντέ), Fikriju Hanim (Fikriye Hanim), Dimintrinu Kovačevu (Dimitrina Kovacheva) i Latife Usakligil (Latife Uşakizâde – Uşaklıgil).
O Mustafinoj vezi s Elenom se veoma malo zna. Upoznali su se u Bitolju, u Makedoniji, gdje je studirao. Njihova veza inspirirala je dramatičara Dejana Dukovskog da napiše dramu, koju je nešto kasnije ekranizirao Aleksandar Popovski.
Fikrije Hanim bila je sestričina njegovog očuha Ragip Beja (Ragip Bey). Bila je udata za egipatskog trgovca, ali se nakon razvoda vratila u Istanbul. Odnos između Mustafe i Fikrije nije do kraja istražen, ali se sa sigurnošću zna da je bio prilično prisan. Tokom Rata za nezavisnost živjeli su i radili zajedno.
Godine 1922. Mustafa je upoznao Latife, kćerku bogatog trgovca Muamera Usaklija (Muammer Uşaklıgil). Latife se odmah zaljubila u Kemala. Nije poznato da li je ljubav bila obostrana, ali je sasvim sigurno da ga je njena inteligencija impresionirala. Završila je studije u Sorboni, a u momentu kada je izbio rat školovala se u Londonu. Vjenčali su se 1923. godine.
Latife je bila ljubomorna na Fikrije te je zahtijevala da napusti njihovu kuću u Ankari u kojoj je do tada živjela s Mustafom. Fikrije se odselila, a ubrzo nakon toga pronađena je mrtva. Postojale su dvije verzije priče vezane za njenu smrt, prva je da se zbog tuge upucala pištoljem koji je dobila od Kemala na poklon, a druga da je ubijena. Ljubavni trougao između Mustafe, Fikrije i Latife opisao je njegov prijatelj Salih Bozok (Salih Bozok), ali je ova priča objavljena tek decenijama kasnije (2005. godine).
Latife je postala novo lice moderne Turkinje, pojavljivala se u javnosti u zapadnjačkoj odjeći i uvijek je pratila muža. Ipak, njihov brak nije bio sretan. Nakon burnih svađa razveli su se 5. augusta 1925. godine.
Tokom života Mustafa Kemal Ataturk je usvojio trinaestoro dece, jednog dječaka i dvanaest djevojčica. Najpoznatija je Sabiha Gokčen (Sabiha Gökçen), prva žena pilot borbenog aviona u Turskoj. Ataturk je 1937. otkrio da boluje od ciroze jetre, a umro je 10. novembra 1938. godine u palati Dolmabače. Sat u sobi u kojoj je proveo svoje posljednje dane zaustavljen je u 9:05, u momentu njegove smrti. Njegovi posmrtni ostaci sahranjeni su u Etnografskom muzeju u Ankari, da bi 15 godina nakon njegove smrti preneseni u mauzolej na brdu iznad Ankare. Njegov mauzolej je i danas jedna od najatraktivnijih turističkih atrakcija ovog grada.
Tekst je pripremljen na temelju podataka s web-stranice Biografije.org, jedne od najvećih baza biografija poznatih osoba.
